Σχολική βία: στρατηγικές για γονείς (και εκπαιδευτικούς)

Όταν πήγα γυμνάσιο, στην τάξη μου βρέθηκε ένα παιδί που αμέσως έγινε στόχος πειραγμάτων. Για λόγους που ποτέ δεν κατάλαβα, του κόλλησαν αμέτρητα παρατσούκλια και καθημερινά τον υπέβαλλαν σε κοροϊδίες και ταπεινώσεις. Οι δράστες ήταν πάντα οι ίδιοι, τα μισά από τ' αγόρια της τάξης, ενώ τα υπόλοιπα συμμετείχαν περιστασιακά. Όλα τα κορίτσια της τάξης έμεναν σταθερά αμέτοχοι θεατές.

Το φαινόμενο με ξάφνιασε. Σε όλα τα χρόνια μου στο δημοτικό, δεν είχα ποτέ δει κάτι παρόμοιο. Όμως τώρα ήμουν σε άλλο σχολείο, με άλλα παιδιά, σε άλλη περιοχή. Κι εγώ είχα αλλάξει: μέσα σ' ένα καλοκαίρι από παιδί έγινα έφηβη και ξαφνικά αντιλήφθηκα πράγματα που πριν αγνοούσα ολότελα.

Μίλησα στους γονείς μου για το τι συνέβαινε και,
μολονότι κι αυτοί αποδοκίμασαν, μου είπαν τρυφερά πως έτσι κάνουν τ' αγόρια και πως τέτοια "πειράγματα" θα πρέπει να τα συνηθίσω, γιατί είναι μέρος της ζωής. Οι καθηγητές φαίνεται πως είχαν την ίδια άποψη: τα επεισόδια ήταν τόσο απροκάλυπτα, που είμαι σίγουρη ότι το είχαν καταλάβει. Ωστόσο κανείς δεν έκανε τίποτα. Ούτε κι εγώ.
Σιγά-σιγά άρχισα ν' αποδέχομαι την κατάσταση ως κομμάτι της νέας μου ζωής. Ποτέ δε μου άρεσε: με άγχωνε, με αναστάτωνε, υπήρξαν φορές που δεν ήθελα να πάω σχολείο. Αλλά πήγαινα, έχοντας πιστέψει ότι ήταν ένα δυσάρεστο αλλά αναπόδραστο φαινόμενο της ζωής.
Κι επειδή κανείς δεν έκανε τίποτα, το αγόρι αυτό πέρασε τα επόμενα έξι χρόνια στην κόλαση.

Σήμερα δεν είμαι 12 χρονών. Ούτε 18. Σήμερα ξέρω καλύτερα. Αυτό που συνέβαινε στην τάξη μας ήταν ένα παρατεταμένο βασανιστήριο που χρησίμευε μόνο για να επιβεβαιώνει τη θέση του ΓΒ ως κατώτερου και των βασανιστών του ως ανώτερων. Δε νομίζω πως συνειδητοποιούσαν πλήρως το βαθμό της σκληρότητάς τους ή το βαθμό της δυστυχίας που προκαλούσαν. Αλλά ξέρω σίγουρα ότι το απολάμβαναν, και μέρος της απόλαυσής τους ήταν η επίγνωση πως το θύμα τους δεν το απολάμβανε καθόλου. Ήταν το παιχνίδι τους, η διασκέδασή τους. Τους έδινε κάτι να κάνουν στα διαλείμματα και, κρυφά, στα πίσω θρανία, τις ατέλειωτες ώρες των μαθημάτων. Όλες οι τακτικές που υιοθετούσε κατά καιρούς ο ΓΒ δε βοήθησαν καθόλου: οι βασανιστές του δεν ήταν διατεθειμένοι ν' αφήσουν το παιχνίδι τους. Τελικά κανείς δεν τον βοήθησε, όπως και κανείς δεν προσέγγισε τους βασανιστές του για να τους ανοίξει τα μάτια και να τους βοηθήσει να δουν τι κτήνη γίνονταν κάθε μέρα. Σήμερα άραγε τι είδους άνθρωποι είναι; Δεν έχω ιδέα.

Βήμα 1ο: Ενημέρωση
Σήμερα ξέρω πως το πρώτο βήμα για την εξαφάνιση του φαινομένου είναι αυτό ακριβώς
που δεν είχα εγώ, αλλά και κανένας άλλος εκείνο τον καιρό: ενημέρωση. Αν ενημερωθείς ξέρεις, κι αν ξέρεις μπορείς να αναγνωρίσεις τι πραγματικά είναι αυτό που βλέπεις. Η ενημέρωση πρέπει να είναι πλατιά και ν' απευθύνεται σε όλους: στους γονείς, για να προετοιμάσουν τα παιδιά τους, στους καθηγητές για να παρεμβαίνουν σωστά και πάνω απ' όλα στα παιδιά για να μη γίνουν ούτε θύματα ούτε θύτες και για να ξέρουν τι να κάνουν σε περίπτωση που δουν άλλους να πέφτουν σ' αυτή την παγίδα.
Αυτό το άρθρο είναι απλά η δική μου προσπάθεια να διαδώσω τη γνώση πως ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι ένα άκακο παιδικό παιχνίδι.


Βήμα 2ο: Πρόληψη
Από τη στιγμή που ξέρεις τι πρόκειται να συμβεί, είναι ευκολότερο (δεν είπα εύκολο) να πάρεις τα μέτρα σου.

Γονείς
Αφού ενημερωθείτε εσείς, ενημερώστε τους φίλους, τους συγγενείς σας, τα άλλα μέλη του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων. Όσο περισσότεροι ενήλικες είναι σε θέση ν' αναγνωρίσουν τα σημάδια, τόσο πιθανότερο να εντοπιστεί το φαινόμενο πριν πάθει κάποιος κακό.

Πάνω απ' όλα όμως ενημερώστε τα παιδιά σας. Μιλήστε τους με απλά, ήρεμα λόγια. Η καλύτερη προσέγγιση είναι μια ιστορία. Υπάρχουν βιβλία που μπορούν να βοηθήσουν, ανάλογα με την ηλικία. Δείτε μερικά εδώ. Διδάξτε τους πόσο κακό είναι να κάνεις κάποιον να υποφέρει, αλλά και πόσο κακός είναι αυτός που κάνει κάποιον να υποφέρει, με οποιοδήποτε τρόπο. Σκοπός σας είναι τα παιδιά να καταλάβουν καλά ότι ο πόνος (είτε προέρχεται από εμάς, είτε μας επιβάλλεται από άλλους) είναι κακό πράγμα. Σκοπός σας είναι να αναπτύξουν κεραίες που θα εντοπίζουν τα κακοήθη άτομα και θα τα αναγνωρίζουν γι αυτό που είναι.
Ο βασικός στόχος σας είναι να μη γίνουν τα παιδιά σας ούτε θύματα ούτε θύτες.
Υπάρχει όμως κι ένας δεύτερος, επίσης σημαντικός στόχος: όσο πιο πολλά παιδιά είναι σωστά ενημερωμένα, τόσο το φαινόμενο της σχολικής βίας θα είναι πιο δύσκολο να πάρει διαστάσεις. Σκεφτείτε: αν ένα παιδί βασανίζει ένα άλλο και η μισή τάξη αντιδράσει, ο νταής θα καταλάβει ότι δεν τον παίρνει ενώ το 'θύμα' θα νιώσει καλύτερα λαμβάνοντας έμπρακτη υποστήριξη. Είναι λοιπόν πιθανό το φαινόμενο να μην επαναληφθεί, ιδιαίτερα αν ο νταής καταλάβει πως οι συμμαθητές του θα ενημερώσουν το διδακτικό προσωπικό.

Είναι πολύ σημαντικό να κάνετε σαφές στα παιδιά σας ότι μπορούν (και πρέπει) να σας μιλούν για οποιοδήποτε θέμα τους απασχολεί. Είναι απαραίτητο να έχετε αφήσει ανοιχτές γέφυρες επικοινωνίας με το παιδί σας. Τα παιδιά πρέπει να ξέρουν από νωρίς πως αν μιλήσουν δε θα αντιμετωπίσουν ούτε αδιαφορία, ούτε αρνητικές συνέπειες (ξύλο, τιμωρία). Ένα από τα μεγαλύτερα όπλα των νταήδων (αλλά και των παιδόφιλων) είναι να πείθουν τα θύματά τους ότι δεν πρέπει να πουν τίποτα στους ενήλικες (γιατί είναι ντροπή, γιατί οι μεγάλοι δε θα τους πιστέψουν, γιατί δε μπορούν να κάνουν τίποτα, ή γιατί, αν μιλήσουν, ο δράστης θα κάνει ακόμη χειρότερα πράγματα).

Εκπαιδευτικοί
Το σημαντικότερο βέβαια είναι το σχολείο. Ένας φωτισμένος εκπαιδευτικός μπορεί να κάνει πολλά για να επικρατεί στο σχολείο ένα κλίμα συνεργασίας και αλληλοβοήθειας, όχι διακρίσεων και ανταγωνισμού. Δύο παρεμβάσεις που έμαθα πρόσφατα και μ' εντυπωσίασαν θα βρείτε εδώ κι εδώ (αγγλικό πρωτότυπο εδώ). Ακόμη όμως και η απλή αλλά συνεχής επαγρύπνηση μπορεί να κάνει θαύματα. Εκτός από τα βιβλία που ανέφερα παραπάνω, με τα οποία μπορεί να εμπλουτιστεί η σχολική βιβλιοθήκη, υπάρχουν θίασοι που δίνουν παραστάσεις στα σχολεία για θέματα όπως η ασφαλής χρήση του δικτύου κτλ. Ενδεχομένως θα μπορούσαν να δώσουν αντίστοιχες παραστάσεις για τη σχολική βία.


Βήμα 3ο: Αντιμετώπιση


Τι να κάνεις αν το παιδί σου υφίσταται σχολική βία;

Α. Αναγνώριση
Τα παιδιά που υφίστανται σχολική βία μπορεί να μην το αποκαλύψουν στους γονείς τους, είτε γιατί ντρέπονται, είτε γιατί πιστεύουν ότι δε μπορεί να γίνει τίποτα, είτε γιατί έχουν δεχτεί απειλές από τους βασανιστές τους ότι "αν το μαρτυρήσεις θα δεις τι θα πάθεις".
Ένα παιδί που κακοποιείται στο σχολείο μπορεί να παρουσιάζει τα εξής:
- Απέχθεια για το σχολείο και απροθυμία να πάει.
- Παραπονιέται για πονοκεφάλους, στομαχόπονο ή άλλα προβλήματα υγείας.
- Χρησιμοποιεί αυτά τα προβλήματα (πραγματικά ή προσποιητά) για να αποφύγει να πάει στο σχολείο.
- Ακολουθεί παράξενη διαδρομή για να πάει ή να επιστρέψει στο σχολείο.
- Αργεί να επιστρέψει.
- Όταν επιστρέφει από το σχολείο είναι λυπημένο ή κλαμμένο.
- Φαίνεται (υπερβολικά) χαρούμενο όταν το σχολείο κλείνει και παρουσιάζει τρόμο ή ανησυχία όταν πρόκειται να ξανανοίξει.
- Έχει συχνούς εφιάλτες ή διαταραχές ύπνου.
- Χάνει την όρεξή του.
- Φαίνεται θλιμμένο ή αγχωμένο.
- Φαίνεται να αποφεύγει να συμμετέχει σε αθλητικές ή άλλες δραστηριότητες με άλλα παιδιά του σχολείου.
- Παρουσιάζει ξαφνική κάμψη της σχολικής του επίδοσης.
- Έχει λίγους ή καθόλου φίλους από το σχολείο.
- Αποφεύγει να μιλά για το πώς πέρασε τη μέρα του.
- Εμφανίζει συχνά μελανιές, εκδορές και άλλα σημάδια από χτυπήματα.
- Χάνει συχνά αντικείμενα, όπως μολύβια, γόμες, την τσάντα του, κτλ.
- Τα ρούχα ή τα σχολικά του είδη είναι σε κακή κατάσταση (σκισμένα, μουτζουρωμένα, κτλ).

Β. Παρέμβαση
- Ποτέ μην πείτε στο παιδί σας να το αγνοήσει.
- Ποτέ μην πείτε στο παιδί σας ότι είναι κάτι ασήμαντο. Για το παιδί σας είναι μια εξαιρετικά οδυνηρή εμπειρία.
- Ποτέ μην κατηγορήσετε το παιδί για τη βία. Ό,τι κι αν έκανε, κανείς δεν έχει δικαίωμα να του φέρεται άσχημα.
- Ποτέ μην ενθαρρύνετε το παιδί σας να αποκριθεί με βίαια μέσα.
- Ακούστε προσεκτικά το παιδί σας και σημειώστε τα όσα σας είπε.
- Διαβεβαιώστε το παιδί σας για την αγάπη και την υποστήριξή σας, ό,τι κι αν γίνει.
- Βοηθήστε παρέχοντας ένα ήρεμο και ασφαλές οικογενειακό καταφύγιο.
- Επαινέστε το που είχε το θάρρος να σας μιλήσει. Πείτε του ότι χαίρεστε που το έκανε.
- Δείξτε του ότι συμπάσχετε μαζί του.
- Εξηγήστε του ότι η βία, οποιασδήποτε μορφής και απ' όποιον κι αν ασκείται, είναι κακή.
- Ρωτήστε το πώς αντέδρασε στο περιστατικό (ή περιστατικά) και μην κατακρίνετε τις αντιδράσεις του, ακόμη κι αν τις βρίσκετε λανθασμένες. Είναι δύσκολο για ένα παιδί με τόσο λίγη πείρα από τη ζωή να ξέρει το σωστό τρόπο να αντιδράσει, ιδιαίτερα όταν βρίσκεται σε μια κατάσταση που προκαλεί άγχος, φόβο ή ταραχή.
- Ηρεμήστε. Όσο κι αν έχουν ξεσηκωθεί τα μητρικά ή πατρικά σας ένστικτα, σκεφτείτε και αντιδράστε ψύχραιμα.
- Ενημερώστε το σχολείο.
- Συνεργαστείτε με τους εκπαιδευτικούς ώσπου να λυθεί το πρόβλημα.
- Ενθαρρύνετε το παιδί να αναπτύξει χόμπι και ασχολίες που θα το βοηθήσουν α) να περάσει ευχάριστα το χρόνο του μακριά από το σχολείο, β) να αποκτήσει αυτοπεποίθηση γ) να αποκτήσει φίλους.
- Ενθαρρύνετε το παιδί να αποκτήσει φίλους, μέσα ή έξω από το σχολείο. Η ύπαρξη φίλων μπορεί να είναι για το παιδί μεγάλη παρηγοριά (τουλάχιστον έχω κάποιον που μ' αγαπά/με καταλαβαίνει). Αν μάλιστα οι φίλοι ανήκουν στο περιβάλλον που ασκείται η βία, η παρουσία τους μπορεί να αποτρέψει τις επιθέσεις ή να λειτουργήσει υποστηρικτικά/παρηγορητικά μετά από αυτές.
- Αν το παιδί σας παρουσιάζει έντονη κατάθλιψη ή πιστεύετε ότι για οποιοδήποτε λόγο χρειάζεται περισσότερη υποστήριξη, μη διστάσετε να απευθυνθείτε σε ψυχολόγο.
- Διδάξτε στο παιδί στρατηγικές αντιμετώπισης που θα βρείτε εδώ.



Τι να κάνεις αν το παιδί σου διαπράττει σχολική βία;
Α. Αναγνώριση
Είναι σημαντικό να μπορείτε να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά ενός νταή, είτε για πρόληψη είτε για έγκαιρη αντιμετώπιση του φαινομένου. Οι δράστες της σχολικής βίας συνήθως παρουσιάζουν τα εξής χαρακτηριστικά:
- Βλέπουν τη βία και την άσκηση βίας θετικά.
- Έχουν ανάγκη να είναι όχι απλώς αρχηγοί, αλλά να εξουσιάζουν τους άλλους και να κάνουν πάντα το δικό τους.
- Είναι παρορμητικοί, επιθετικοί ή οξύθυμοι.
- Παρουσιάζουν μειωμένη ενσυναίσθηση προς τους άλλους.
- Φέρονται με θράσος ή επιθετικότητα απέναντι στους ενήλικους, ακόμη και τους γονείς ή τους δασκάλους τους.
- Συχνά παρουσιάζουν παραβατική συμπεριφορά που μπορεί να περιλαμβάνει βανδαλισμούς, χουλιγκανισμό, χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών.
- Ιδιαίτερα τα αγόρια, τείνουν να είναι πιο μεγαλόσωμοι ή ρωμαλέοι από τους συμμαθητές τους.

Β. Παρέμβαση
Όχι μόνο είναι ηθικό και πρέπον για το παιδί να σταματήσει, αλλά είναι και αναγκαίο, για τη δική του ψυχική υγεία και για το μέλλον του.
- Πείτε σταθερά στο παιδί σας ότι αυτό που κάνει δεν είναι ούτε "κουλ" ούτε "εντάξει".
- Δείξτε του ότι, μολονότι αγαπάτε τον ίδιο/την ίδια, αυτή είναι μια συμπεριφορά που την αποδοκιμάζετε.
- Κάντε μια λίστα με κανόνες συμπεριφοράς που περιμένετε να τηρεί το παιδί. Επαινέστε τον/την όταν τους τηρεί. Όταν οι κανόνες παραβαίνονται, το παιδί δε θα πρέπει να αντιμετωπίζει βία ή τιμωρίες, αλλά συνέπειες που θα έρχονται ως φυσικό αποτέλεσμα των πράξεών του. Για παράδειγμα, αν χρησιμοποιεί το δίκτυο για να στέλνει άσχημα μηνύματα που πληγώνουν άλλους, δε θα μπορεί πια να έχει πρόσβαση σ' αυτό.
- Επενδύστε σε χρόνο. Παρακολουθήστε διακριτικά που πάει και τι κάνει το παιδί σας, ποιοί είναι οι φίλοι του, τι κάνουν όταν βρίσκονται μαζί, κτλ.
- Ενθαρρύνετε το παιδί σας να συμμετέχει σε θετικές δραστηριότητες (μη βίαια σπορ, χόμπι, μαθήματα κτλ). Επαινέστε το για τις ικανότητές του και βοηθήστε το να χτίσει αυτοπεποίθηση για τα ταλέντα του που δε θα βασίζεται στην επικράτηση πάνω σε άλλους.
- Μιλήστε με τους δασκάλους και το διευθυντή του σχολείου. Συνεργαστείτε μαζί τους ώστε να υπάρχει μια ενιαία και συνεπής αντιμετώπιση της συμπεριφοράς του. Κρατήστε διαρκή επικοινωνία.
- Αν πιστεύετε πως εσείς ή το παιδί σας χρειάζεται υποστήριξη, απευθυνθείτε σε κάποιον επαγγελματία.



Τι να κάνεις αν το παιδί σου είναι μάρτυρας σχολικής βίας;

- Πείτε στο παιδί σας ότι έκανε το σωστό

Αν θέλετε να συνεχίσει να σας μιλά για τα όσα το προβληματίζουν είναι σημαντικό να μην απορρίψετε τα λόγια του με μια φράση όπως «Και τι μου το λες εμένα;» ή «Δε μας αφορά». Αν προβλημάτισε το παιδί σας τόσο ώστε να σας μιλήσει γι αυτό, τότε αφορά κι εσάς.

- Μην πείτε στο παιδί «Καλύτερα να μην ανακατευτείς»

Φυσικά ο γονιός που συμβουλεύει το παιδί του να μείνει αμέτοχο, θέλει να το προστατέψει. Μπορεί όμως; Μελέτες έχουν αποδείξει πως ακόμη και η παρακολούθηση ενός περιστατικού βίας μπορεί να οδηγήσει σε νευροχημικές αλλαγές στον εγκέφαλο του θεατή. Με λίγα λόγια η «μη δράση» μπορεί κι αυτή να εκθέτει το παιδί σε κίνδυνο, έστω και διαφορετικό. Το τραύμα θα μείνει στην ψυχή του παιδιού, έστω κι αν δε μιλήσει ποτέ γι αυτό. Κι εγώ δε μίλησα. Να όμως που, τόσα χρόνια μετά, με απασχολεί ακόμη.

- Πάρτε την κατάθεση του παιδιού σας

Καλύτερα από εσάς παρά από το διευθυντή ή (χτύπα ξύλο) από έναν αστυνομικό αργότερα. Ζητήστε από το παιδί λεπτομέρειες: τι έγινε ακριβώς, πού, πότε και ποιοι συμμετείχαν και καταγράψτε τα πάντα. Αν πρόκειται για ηλεκτρονική βία, αποθηκεύστε ή εκτυπώστε εικόνες της συγκεκριμένης ιστοσελίδας. Έπειτα, υποβάλλετε την αναφορά, μαζί με το παιδί σας, στο σχολείο. Ενημερώστε το διευθυντή και το δάσκαλο.

- Διδάξτε στο παιδί το σωστό τρόπο «να ανακατευτεί»

Σκοπός σας είναι να δώσετε στο παιδί μια σειρά από επιλογές που θα μπορεί να εφαρμόσει, ανάλογα με τις συνθήκες. Ακόμη και η επίγνωση ότι υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει, αρκεί για να ηρεμήσει μερικά παιδιά.

1.       Να μην ορμήσει ποτέ μόνο του ανάμεσα στο θύμα και το θύτη.

2.       Να βρει φίλους και γνωστούς και να πάνε όλοι μαζί να σταματήσουν αυτό που γίνεται.

3.       Να μιλήσει σ’ ένα δάσκαλο ή καθηγητή. Εξηγήστε του ότι το να μιλήσει σε έναν ενήλικα δεν είναι "κάρφωμα" αλλά μια πράξη θάρρους και προστασίας. Αν διστάζει να πάει μόνο του, συμβουλέψτε το να πάει με έναν φίλο/φίλη.

4.       Να μιλήσει στο νταή. Λόγια του τύπου «Καθόλου κουλ, φίλε» ή «Μεγάλε, είναι βαρετό»  ίσως είναι αρκετά για να ανακόψουν, έστω και λίγο, τη φόρα του νταή. Στις μικρότερες ηλικίες φαίνεται να λειτουργεί καλά η χειρονομία με τον αντίχειρα προς τα κάτω. Μπορείτε να εξασκηθείτε παίζοντας ένα παιχνίδι ρόλων.

5.       Να φύγει. Οι νταήδες λατρεύουν τους θαυμαστές. Το να μείνει και να παρακολουθεί, μπορεί να ερμηνευθεί ως θαυμασμός και να ενθαρρύνει το δράστη.
6. Να συμπαρασταθεί στο θύμα, είτε στο σχολικό περιβάλλον, είτε μετά το σχολείο. Επισκέψεις, τηλεφωνήματα, παρέα, θα του ανεβάσουν το ηθικό και θα απομακρύνουν την αίσθηση της απομόνωσης που νιώθουν όλα τα θύματα. 
7. Επαινέστε το αν παρενέβη, ακόμη κι αν οι πράξεις ή τα λόγια του δεν είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα.

- Μιλήστε στην οικογένεια του θύματος

Μη θεωρήσετε αυτόματα ότι οι γονείς του παιδιού ξέρουν τι συμβαίνει. Ενημερώστε τους και δείξτε το ενδιαφέρον και τη συμπαράστασή σας. Η οικογένεια σίγουρα θα βιώσει πολλά αρνητικά συναισθήματα, ανάμεσά τους το αίσθημα της απομόνωσης από τους άλλους. Η παρουσία σας θα απαλύνει πολύ αυτή την αίσθηση.

Δεν είναι δική σας δουλειά να σταματήσετε τη σχολική βία ή να βρείτε τους υπεύθυνους. Έχετε όμως ευθύνη να ενημερώσετε το σχολείο για το τι συμβαίνει. Αν διστάζετε, αναρωτηθείτε αν είστε έτοιμος ν’ αντιμετωπίσετε τις συναισθηματικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει (και θα έχει) στο παιδί σας. Αναρωτηθείτε μήπως το παιδί σας είναι το επόμενο στη σειρά. Τέλος, αναρωτηθείτε αν είστε έτοιμος ν’ αντιμετωπίσετε μια ζωή ενοχών, σε περίπτωση που κάτι συμβεί στο παιδί-θύμα, ίσως κάτι πιο σοβαρό από το περιστατικό στη Λέσβο.

Σημείωση: Οι παραπάνω συμβουλές προέρχονται από ιστοσελίδες και άρθρα που ειδικεύονται στο θέμα (βλ. πηγές) και προορίζονται για εφαρμογή από γονείς. Οι περισσότερες μπορούν να εφαρμοστούν και από εκπαιδευτικούς (ίσως με μικρές προσαρμογές). Να με συγχωρήσουν οι εκπαιδευτικοί που δεν ετοίμασα χωριστή κατηγορία, αλλά αυτό το άρθρο θα γινόταν τεράστιο. Άλλωστε, ένα σημαντικό ποσοστό εκπαιδευτικών είναι πιο ενήμεροι από την πλειοψηφία των γονιών.


-----------------------------------------------------------
Πηγές πληροφοριών: http://www.greatschools.org/parenting/bullying/600-how-to-deal-with-a-bully.gs, http://www.violencepreventionworks.org/public/document/olweus_tips_parents_child_bullying_others.pdf, http://www.violencepreventionworks.org/public/document/olweus_tips_parents_child_being_bullied, http://www.violencepreventionworks.org/public/document/olweus_tips_for_parents_child_witnesses_bullying.pdf, http://www.babble.com/mom/12-year-old-boy-dies-10-things-parents-can-do-right-now-to-help-stop-bullying/, http://www.stopbullying.gov/kids/what-you-can-do/index.html, http://www.violencepreventionworks.org/public/index.page,
http://www.koutipandoras.gr/article/115649/enas-stoys-treis-mathites-ehei-pesei-thyma-bullying
Πηγή εικόνας: http://www.grandesimagenes.com/author/admin/page/2345/