Ένα διαφορετικό σχολικό σύστημα

Η γνωριμία με εκπαιδευτικά συστήματα άλλων χωρών και η αξιοποίηση της εμπειρίας τους είναι όχι απλώς χρήσιμη, αλλά αναγκαία. Ένας ιδιαίτερος κλάδος στο χώρο των παιδαγωγικών επιστημών, η συγκριτική παιδαγωγική ή συγκριτική εκπαίδευση, επιδιώκει να μελετήσει και να συγκρίνει τα εκπαιδευτικά συστήματα των χωρών του κόσμου, να εντοπίσει τις διαφορές και τις ομοιότητές τους και να βγάλει χρήσιμα συμπεράσματα για την εκπαιδευτική πολιτική.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης αποτελεί το εκπαιδευτικό σύστημα της Φιλανδίας, που έχει 5,2 εκατομμύρια κατοίκους – το μισό πληθυσμό της Ελλάδας – και βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της εκπαιδευτικής κοινότητας της Ευρώπης. Οι σημαντικές βαθμολογικές επιδόσεις, που σημειώνει στις διεθνείς συγκριτικές μελέτες (PISA), στάθηκαν αφορμή για να δημιουργηθεί ένας μύθος σχετικά με τα εκπαιδευτικά επιτεύγματα της χώρας αυτής. Δεκάδες δημοσιογράφοι και εκπαιδευτικοί σπεύδουν στο Ελσίνκι, για να διαπιστώσουν από κοντά τα αίτια αυτής της εκτίναξης. Και φυσικά όλοι ευελπιστούν να ανακαλύψουν το φοβερό μυστικό, που κρύβεται πίσω από την εντυπωσιακή άνοδο του επιπέδου των μαθητών.

Φθάνοντας σε ένα σχολείο του Ελσίνκι μπορεί κάποιος να δει εφήβους, αλλά και μικρά παιδιά,  από 8 μηνών μέχρι 16 ετών, να παίζουν στην παιδική χαρά του σχολείου. Τα παιδιά κάνουν μια προκαταρτική τάξη (pre-school) μεταξύ του 6ου και του 7ου έτους της ηλικίας τους στο νηπιαγωγείο ή στους παιδικούς σταθμούς. Τα επίσημα μαθήματα αρχίζουν όταν γίνονται 7 χρονών και μένουν στο ίδιο σχολείο έως ότου γίνουν 16. Ακολούθως θα πάνε ή στο λύκειο, που θα τους οδηγήσει στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση ή σε μια επαγγελματική σχολή.

Το Δημοτικό και το Γυμνάσιο συστεγάζονται και λειτουργούν ως ένα ενιαίο σχολείο,  ώστε να μην επιβαρύνεται η ψυχολογία των παιδιών από τη μετάβαση από το ένα περιβάλλον στο άλλο. Στα σχολεία της Φινλανδίας οι μαθητές περνούν 9-10 χρόνια στο ίδιο σχολείο. Αυτή η συνύπαρξη κάνει να φαίνεται το φινλανδικό σχολείο λιγότερο εφηβικό γκέτο από ό,τι ένα συνηθισμένο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Οι δάσκαλοι αναγνωρίζουν ότι αυτή η ενιαία σχολική δομή βοηθά το προσωπικό να ξέρει τους μαθητές και τις οικογένειές τους πολύ καλά, αφού οι μαθητές είναι εκεί από τη νηπιακή ως την εφηβική ηλικία. Επίσης οι εκπαιδευτικοί στα σχολεία αυτά λένε ότι το σύστημα του ενιαίου σχολείου σε ένα γνωστό περιβάλλον κάνει τα παιδιά να αισθανθούν ασφαλέστερα, χωρίς το φόβο για το άγνωστο, και πιο εύκολη τη μετάβαση στο επόμενο στάδιο, το Λύκειο.

Η δημόσια διοίκηση της Φινλανδίας λειτουργεί με το μοντέλο της αποκέντρωσης εξουσιών. Το Υπουργείο Παιδείας της Φινλανδίας χαράσσει την εκπαιδευτική πολιτική, καθορίζει κατευθυντήριες γραμμές και στρατηγικές επιλογές, ελέγχει την παροχή υπηρεσιών εκπαίδευσης και ετοιμάζει τη σχετική εκπαιδευτική νομοθεσία.

Το Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας (ΕΣΠ) συντάσσει τη βασική δομή των προγραμμάτων σπουδών και των εξετάσεων, αξιολογεί τα αποτελέσματα εκμάθησης, συντονίζει τα δίκτυα πληροφοριών, οργανώνει την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, παράγει υλικό εκμάθησης και αναπτύσσει τον εκπαιδευτικό τομέα με διάφορα project. Τα εκπαιδευτικά συμβούλια των δήμων έχουν την ευθύνη για την παροχή της εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο βάσει των κατευθυντήριων οδηγιών. Οι δήμοι προσλαμβάνουν το προσωπικό του σχολείου μαζί με το Συμβούλιο των γονέων και κηδεμόνων. Η κρατική επιχορήγηση προς τους δήμους αγγίζει το 57% και από εκεί και πέρα αναλαμβάνουν οι δήμοι να καλύψουν τα υπόλοιπα.

Τα μικρά παιδιά παρακολουθούν 19 ώρες, αργότερα 23 ώρες και στις μεγάλες τάξεις οι μαθητές κάνουν 30 ώρες την εβδομάδα. Το σύστημα δίνει αρκετή ευελιξία στους τοπικούς φορείς να προσθέσουν επιπλέον μαθήματα ή επιπλέον ώρες σε υπάρχοντα μαθήματα ανάλογα με τις ανάγκες ή τους στόχους που έχουν θέσει. Η επίσημη σχολική ημέρα τελειώνει περίπου στις 1 το μεσημέρι, αλλά μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις εγκαταστάσεις του σχολείου για να γευματίσουν, να διαβάσουν, να κάνουν αθλητισμό κλπ. Σε όλα τα σχολεία προσφέρεται ένα γεύμα στους μαθητές και αυτό διευκολύνει τα ωράρια των σχολείων και τους γονείς των μαθητών που εργάζονται.

Η ύλη της διδασκαλίας καθορίζεται από την κεντρική εξουσία, αλλά οι εκδοτικοί οίκοι της Φινλανδίας είναι αυτοί που φέρνουν το βάρος της δημιουργίας των κατάλληλων σχολικών βιβλίων. Από τις διαθέσιμες στην αγορά σειρές των σχολικών βιβλίων κάθε σχολείο μπορεί να αποφασίσει ποιες σειρές θα χρησιμοποιήσει για τις ανάγκες τους βάσει της μεθόδου διδασκαλίας, της τιμής και λοιπών κριτηρίων. Τα βιβλία εφόσον βρίσκονται σε καλή κατάσταση μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξανά από τις ακολουθούμενες τάξεις.

Βασική αρχή του εκπαιδευτικού της συστήματος είναι η ισότητα των ευκαιριών στην εκπαίδευση, που σημαίνει ότι δεν υπάρχουν μαθητές δύο ταχυτήτων, αλλά προχωρούν με όλους τους μαθητές επιδιώκοντας υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης για όλα τα παιδιά ως τα 16 τους. Στη μικρή κοινότητα του σχολείου θα βρεις παιδιά με ειδικές ανάγκες, αφού, σκοπίμως, δεν υπάρχουν ειδικά ιδρυματικά σχολεία. Θα βρεις βρέφη να μαθαίνουν από μικρά να συνυπάρχουν με μεγάλους και αναπήρους, όπως στην κοινωνία των μεγάλων, καλλιεργώντας το αίσθημα της ευθύνης και της αλληλεγγύης των μεγάλων παιδιών προς τα μικρότερα και προς τα διαφορετικά.  Και υπάρχει ιδιαίτερη φροντίδα για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες. Κάθε μαθητής, ανεξάρτητα από την επίδοσή του, θεωρείται ότι μπορεί να προσφέρει στην τάξη του και στο σχολείο. Οι αδύναμοι μαθητές δε χαρακτηρίζονται ως άχρηστοι και προβληματικοί και δεν τίθενται στο περιθώριο. Στόχος του συστήματος είναι ο εντοπισμός τους όσο το δυνατόν νωρίτερα, κυρίως στο νηπιαγωγείο ή στον παιδικό σταθμό, για να τους δώσουν μια επιπλέον βοήθεια και υποστήριξη. Εάν υπάρχει πρόβλημα με τη συμπεριφορά κάποιων μαθητών, πρώτα γίνεται κουβέντα με τα ίδια τα παιδιά και, εάν δεν βρεθεί φόρμουλα για την επίλυση του  προβλήματος, καλούνται οι γονείς. Και οι αποβολές δεν έχουν την τιμητική τους στα σχολεία αυτά.

Μια άλλη παράμετρος είναι η καλή γνώση των Αγγλικών, που διδάσκονται μόνο στο σχολείο τους κι όχι στα φροντιστήρια και σε ιδιαίτερα μαθήματα. Κι αυτό γιατί η καλή γνώση μιας τουλάχιστον ξένης γλώσσας είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους Φιλανδούς, επειδή η γλώσσα τους είναι ξεκομμένη από τις υπόλοιπες παραδοσιακές γλώσσες της Ευρώπης, όπως και η Ελληνική. Τα παιδιά αποκτούν την πρώτη τους επαφή με τις ξένες γλώσσες μέσα από την τεχνολογία, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, από τα game boy κλπ και  κυρίως παρακολουθώντας ταινίες στη τηλεόραση. Έτσι από πολύ νωρίς προσπαθούν να διαβάζουν τους υπότιτλους και παράλληλα ακούνε την ξένη γλώσσα.

Τα παιδιά στη Φινλανδία, στις πρώτες έξι τάξεις, κάνουν συχνά τεστ, όχι όμως για να βαθμολογηθούν (να τιμωρηθούν όπως τα ελληνόπουλα), αλλά για να διαπιστωθούν οι αδυναμίες τους, ώστε να τους παρασχεθεί εξατομικευμένη ενισχυτική διδασκαλία. Η φιλοσοφία τους είναι ότι «η βαθμολογία αποθαρρύνει και ωθεί ακόμη περισσότερο στην άρνηση μάθησης τον κακό μαθητή, ενώ επιβραβεύει τον καλό μαθητή, που έτσι κι αλλιώς δε χρειάζεται την επιβράβευση».

Συνήθως τα σχολεία στην Φινλανδία έχουν πολλούς ανοικτούς χώρους, γυάλινους τοίχους, έξυπνο σχεδιασμό, βιβλιοθήκες και υπολογιστές. Αισθάνεσαι εκεί μέσα μια ηρεμία και μια ησυχία που σε ξενίζει. Κι αυτό θα μπορούσε να οφείλεται σε μια άλλη πολιτιστική διαφορά, ότι οι μαθητές δεν φορούν παπούτσια, αλλά περπατούν γύρω με τις κάλτσες τους. Αυτό δίνει μια αίσθηση ενός φιλικού χώρου ή ακόμα και οικογενειακού.

Βασική παιδαγωγική αρχή είναι να ενθαρρύνονται  τα παιδιά να λένε τη γνώμη τους και να συζητούν με τους καθηγητές τους και η βαθμολογία τους προκύπτει κυρίως από τη συμμετοχή τους στις συζητήσεις, που γίνονται μέσα στην τάξη. Η απομνημόνευση είναι κάτι που δεν υπάρχει στην εκπαίδευση της Φινλανδίας. Επιπλέον υποβαθμίζεται και αποθαρρύνεται ο ανταγωνισμός εντός του σχολείου και καλλιεργείται η αυτοπεποίθηση σε κάθε μαθητή. Οι παιδαγωγοί τους δεν έχουν κανένα λόγο να απαιτήσουν από τα παιδιά να μάθουν απ’ έξω πράγματα, που μετά από μερικές εβδομάδες δε θα θυμούνται. Αυτό που τους ενδιαφέρει είναι να μάθουν τα παιδιά τους να σκέπτονται λογικά, με κριτική σκέψη, κατανοώντας περίπλοκα νοήματα και αλληλοσυσχετισμούς. Με λίγα λόγια τους ενδιαφέρει να αγαπήσουν τα παιδιά τη μάθηση και το βιβλίο για να συνεχίσουν να μαθαίνουν μόνα τους. Με το ζόρι δε μαθαίνει κανείς. Με το ζόρι μπορείς μόνο να αποστηθίσεις ξένη γνώση, για λίγο καιρό.

Όταν το απόγευμα οι Φιλανδοί μαθητές πάνε στο σπίτι, αφήνουν τη σάκα με τα βιβλία στο σχολείο. Όλη η υπόλοιπη ημέρα τους ανήκει. Χαίρονται την παιδικότητά τους. Τεστ για το σπίτι απαγορεύονται. Η λέξη φροντιστήριο δεν υπάρχει ούτε στο λεξικό τους. Είναι πρώτα στην Ευρώπη στην ανάγνωση εξωσχολικών βιβλίων και τελευταία σε τηλεθέαση.  Στη Φινλανδία οι διακοπές το καλοκαίρι διαρκούν δύο μήνες. Και όταν τελειώνουν οι μαθητές γιορτάζουν, γιατί μετά από δύο μήνες διακοπών θα βρεθούν ξανά με τους συμμαθητές και δασκάλους φίλους τους, στη μικρή κοινότητα του σχολείου τους.

Στην Ελλάδα βλέπεις παιδιά με τσάντες να κυκλοφορούν μέχρι τα μεσάνυχτα τρέχοντας σαν τον Βέγγο να προλάβουν το επόμενο μάθημα αποστήθισης, προς μεγάλη ικανοποίηση των φροντιστηρίων. Είναι δυνατόν αυτά τα τραύματα της χαμένης παιδικότητας να μην έχουν βαθιές και μακροχρόνιες ψυχικές συνέπειες; Τα περισσότερα ελληνόπουλα πάνε άκεφα σε άθλια σχολεία, που μοιάζουν σαν γκαράζ αυτοκινήτων. Συναντούν δασκάλους, στην πλειονότητά τους σκυθρωπούς και δίχως όρεξη, για τους οποίους η λέξη εξατομικευμένη προσέγγιση μαθητή με ιδιαίτερα προβλήματα υπάρχει μόνο στα λεξικά. Πρέπει να αποστηθίσουν κακογραμμένα βιβλία πάνω στα οποία θα εξεταστούν. Όποιος έχει την καλύτερη μνήμη ή τις καλύτερες τεχνικές αποστήθισης, όχι απαραίτητα και το καλύτερο μυαλό, θα επιβραβευθεί. Οι κακοί μαθητές θα τιμωρηθούν και θα σπρωχθούν στη μαθησιακή άρνηση. Η μαθητική διαρροή σε κάποιες περιοχές της χώρα μας ξεπερνά το 30% , ενώ στη Φινλανδία είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η απάντηση της υπουργού παιδείας της Φινλανδίας είναι: «είμαστε μια μικρή χώρα και δεν έχουμε την πολυτέλεια να χάσουμε ούτε έναν μαθητή».

Γιατί αλήθεια συμβαίνουν όλα αυτά τα τραγικά στο σημαντικότερο τομέα μιας χώρας, όπως είναι η παιδεία, από την οποία εξαρτώνται όλα τα άλλα; Γιατί βασανίζουμε δίχως λόγο ό,τι πολυτιμότερο έχουμε, τα παιδιά μας; Γιατί, ενώ πληρώνουμε τα περισσότερα λεφτά στον κόσμο για την παιδεία (στην παραπαιδεία των φροντιστηρίων), έχουμε μια τόσο άθλια δημόσια παιδεία;

Γιατί το σύστημα της Φιλανδίας στηρίζεται στην πλήρη έλλειψη διαφθοράς. Στη Φιλανδία οι διορισμοί και η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών γίνονται κυρίως με ευθύνη των δήμων. Φαντάζεστε αυτό να συνέβαινε και στην Ελλάδα; Θα γινόταν «το σώσε» από διαφθορά και αναξιοκρατία. Υπάρχει επίσης διαφορετική ψυχολογία σε ένα λαό, που περνάει τα δύο τρίτα της χρονιάς μέσα στη νύχτα και το κρύο από ένα μεσογειακό λαό. Το κλίμα τους δημιουργεί προβλήματα, όπως η κατάθλιψη και ο αλκοολισμός, αλλά και κάποια θεαματικά πλεονεκτήματα, τα οποία φαίνονται στην εκπαίδευση.

Αυτοί οι ήσυχοι μελαγχολικοί άνθρωποι έχουν λιγότερη διάθεση για πονηριά και διαφθορά και είναι πάντα εντάξει στις υποχρεώσεις τους ως υπεύθυνοι πολίτες. Επίσης οι μαθητές εκεί είναι πιο ήσυχοι! Ξέρετε τι είναι να προσφερθεί σε ένα δάσκαλο μία τάξη με ήσυχα πειθαρχημένα παιδιά; 

Εμείς είμαστε πιο ζωηροί και έχουμε πρωτίστως να καταπολεμήσουμε τη διαφθορά και τη δημόσια σπατάλη. Αν ποτέ το καταφέρουμε, ας ρίξουμε μία κλεφτή ματιά και στο Φινλανδικό σύστημα.

Αλέξης Τότσικας, Φιλόλογος – Συγγραφέας. Από εδώ.